30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Antlaşması’nın imzalanmasıyla başlayan Anadolu istilasına karşı Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde büyük bir ayaklanma başladı. Ulusal Mücadele’ye dayanak veren tek topluluk Müslüman Türkler değildi. Türk olup Selçuklulardan bu vakte kadar gayrimüslim olarak yaşayan Hristiyan Türkler de bugün ilanının 99’uncu yılı kutlanan cumhuriyet için Ulusal Mücadele’ye tam dayanak vermişlerdi. O devir Fener Rum Patrikhanesi’nin Anadolu aleyhinde yürüttüğü faaliyetlere karşı örgütlenmede en büyük rollerden birini de Papa Eftim oynadı. Peki Milli Mücadele’nin ilerleyen yıllarında Mustafa Kemal Atatürk’ün ‘Baba Eftim’ diyerek hitap edeceği Papa Eftim kimdi ve Ulusal Uğraş’ta nasıl bir rol oynamıştı?
KUR’AN EZBERLEMELERİNE İMRENİP İNCİL’İ EZBERLEDİ
Papa Eftim (Zeki Erenerol) 1884 yılında Yozgat’ın Akdağmadeni kasabasında dünyaya geldi. Vaftizi yapıldıktan sonra ona dedesinin ismi olan Pavri verildi. Ailesi Akdağmadeni’nde ‘Karahisarlıoğlu’ lakabıyla tanınıyordu. Ortaokula gitmeden evvel dine karşı duyduğu ilgiden ötürü 90 yaşındaki gözleri görmeyen babaannesiyle birlikte kiliseye gitmeye başlamıştı. Ortaokuldaki hocası Şevki Efendi’nin telkinleriyle dine daha çok bağlanan Pavri’nin en büyük ideali inancı çerçevesinde uygun bir din adamı olmaktı. Müslüman arkadaşlarının Kur’an-ı Kerim’i ezberlemelerine imrenerek İncil’i ezberlemişti. 1908’de Ankara’da babasının mesleği olan manifaturacılığa başladı. 1911’de evlendi ve 1915’te papaz olarak memleketine döndü. 1918 yılında Keskin Metropolit (Hristiyanlıkta din işlerinde en yetkili kimse) vekili oldu ve Kurtuluş Savaşı’na katılışı da bu periyotlarda gerçekleşmişti.
Mondros Mütarekesi’nin 7’nci hususu müttefik devletlere, çıkarlarının tehlikede olduğu her yerde duruma müdahale etme hakkını veriyordu. Bu karar Rum cemiyetlerinin, Fener Rum Patrikhanesi’nin ve başka metropolitlerin, müttefiklerle birlikte müdahale etmelerini sağladı ve nihayetinde Pontus Rum Devleti’ni kurmak için Hristiyan nüfusu harekete geçirmelerine fırsat tanıdı.
‘TÜRK DOSTU DEĞİL, TÜRKOĞLU TÜRK’ÜM’
Öyle ki İstanbul Fener Rum Patrikhanesi tarafından Yozgat’ın Akdağmadeni Kazası Rumları, Keskin Metropoliti Papa Eftim ismine gönderilen talimatlara yer verilmekteydi. Bu talimatlarda Hristiyanların çeteciliğe üst seviyede kıymet vermesi gerektiği, asayişin ziyanına çalışılacağı, ebediyen İslam ve hükümet aleyhinde şikâyette bulunulacağı, hangi mahallin şikâyeti çok ve asayişi makus olursa oraların çabucak Yunan askeri tarafından işgal edileceği, Trabzon’un Yunan askeri ve İtilaf Kuvvetleri’yle işgal edilip daha sonra Yunanistan’a, Ankara’nın ve Maden civarının da Trabzon’a ilhak olunacağı bildiriliyordu.
Ancak Papa Eftim, Fener Rum Patrikhanesi’nin Türkiye aleyhine takındığı tavra karşı olarak Ulusal Çaba’ya şahsen takviye verdi ve Fener Rum Patrikhanesi’nin çalışmalarına karşılık Türkiye’ye olan sevgisini şu sözlerle lisana getirdi:
“Ben Türk dostu Eftim değil, Türkoğlu Türk Eftim’im. Ben, her vakit, her yerde Türk olduğumu beyan ettim. Bir yabancı, Türk dostu olabilir. Ama benim üzere halis bir Türk vatandaşının, yabancı bir Türk dostu üzere gösterilmesi, onun milliyetinden kuşku edilmesine delalet eder ki bundan incinmemek, üzülmemek imkânsızdır. Bana Türk demeyip, Türk dostu diyenleri hiçbir surette affedemem.”
ORTODOKSLARI ULUSAL ÇABA’YA ÇAĞIRDI
Patrikhane’nin tavrına karşı Papa Eftim, 1918’de Keskin metropolit vekili olarak misyona geldiğinden itibaren çabaya başladı. İlk olarak Anadolu’ya yapılan istilanın Müslümanları üzdüğü kadar Hristiyanları da üzdüğünü açıkladığı bir beyanname yayınladı. Papa Eftim, Patrikhane’nin din ile milliyeti birbirine karıştırdığını söyleyerek Anadolu’daki Hristiyanların baskı altında oldukları argümanlarını reddetti. Bu argümanlardan sonra Papa Eftim Patrikhane’nin çıkaracağı karışıklıklara karşı Anadolu’yu karış karış gezdi ve Patrikhane ile ilişkilerini büsbütün kopardı. Bu sebeple kendisine tâbi olan ve öteki Türk Ortodokslarına ilişkin bir Patrikhane’nin tesisi fikri Papa Eftim’de oluşmaya başladı. Fener Patrikhanesi’nin Ulusal Çaba’ya karşı yaptığı propaganda ve öteki faaliyetlerinden hiç olmazsa Anadolu Ortodokslarını uzak tutabilmek ve Türk Ortodokslarının yaptıkları çabanın daha sağlam bir yere oturtulması için Türk Ortodoks Patrikhanesi’nin kurulması fikrini ortaya attı. Bu fikir 21 Ocak 1921 yılında kanun teklifi olarak hazırlandı, 3 Mayıs 1921 tarihinde de kabul edildi.
Papa Eftim, Keskin Türk Ortodoks Metropoliti Vekili imzasıyla 30 Kasım 1921’de yayınladığı beyannamede; vatanlarına yönelik haksız ataklara karşı uğraştan diğer dermanları kalmadığını, karmaşa ve düzensizlik kışkırtıcılarının başında Fener Patrikhanesi geldiğine dair Anadolu’daki bütün Ortodoksların hemfikir olduklarını belirtti. O, yayınladığı Türk Ortodoks Kilisesi başlıklı bildirisinde, bütün Ortodokslardan Anadolu’da başlatılan Ulusal Çaba’ya dayanak vermelerini ve berbatlığa alet olmamalarını istedi.
Büyük Taarruz öncesi TBMM önünde halkın zafere inancını artırmak için konuşma yaparken
‘BİZE BİR ORDU KADAR YARDIM ETTİ’
Milli Mücadele’nin en kıymetli isimlerinden biri olan Papa Eftim, 1922’de Büyük Taarruz’dan evvel Ankara’da birinci toplanan TBMM bahçesinde, Mustafa Kemal Atatürk’ün de hazır bulunduğu bir miting sırasında halka, “Düşmanlarımızın her şeyi var lakin bizim silah ve cephanemiz yok. Ancak göğsümüzde imanımız var, kesinlikle kazanacağız. Yaşasın muzaffer Türk ordusu” diyerek seslenmişti. Ulusal Çaba’ya katkılarından ötürü Atatürk de Papa Eftim için “O, ulusal uğraşta bize bir ordu kadar yardım etti” diyecekti.
Milli Gayret’in zaferle sonuçlanması sonucu yapılan mübadele kurallarında dinin temel alınması sebebiyle Hristiyan Ortodoks Türkler de mübadeleye tabi tutulmuş ve bunun sonucunda Anadolu’da bulunan Hristiyan Türk nüfusu azalmıştı. Anadolu’daki Hristiyan nüfusun azalmasıyla Papa Eftim İstanbul’a yerleşti. Bütün olanlardan sonra Türkçe İncil çalışmaları yaptı ve her fırsatta Fener Patrikhanesi’nin yaptırımlarıyla çaba etti. Türk Ortodoks Patrikhanesi’nin varlığını devam ettirmek için çabalayan Papa Eftim, 14 Mart 1968’de öldü.
Atatürk’le ilgili anısını anlatırken gözyaşlarını tutamadığı bir an
‘BİR DAVA ADAMIYDI’
Peki Atatürk Papa Eftim’e neden ‘Baba Eftim’ demişti? Bununla ilgili yapılan birinci yorum sözün kelamlık manası ‘baba’ olduğu için papa sözcüğünün tüm ‘Hristiyanların babası’ manasında da kullanılması. Papa Eftim’in torunlarıyla konuşarak bunları şahsen kaleme alan Tarihçi Muharrir Ümit Doğan ise bu soruya yeniden Papa Eftim’in torunu Sevgi Erenerol’un kelamlarıyla yanıt verdi:
“Babalık sıfatını taşıdığı için. Baba nedir? Daima verir. Dedem kimseden hiçbir şey istemezdi, ne varsa daima dağıtırdı. Cebinde kaç lirası varsa verirdi. Yüz lirası mı var, on şahsa paylaştırırdı. Biraz da bana kalsın demezdi. Bir sefer çok sevecen birisiydi, çok sevgi doluydu ve her şeyin sevgiyle çözüleceğine inanan bir insandı. ‘Sevgiyle her şeyi halledebilirsiniz’ sıkıntısı bize. Bana da zati Sevgi ismini vermesinin nedeni oydu.”
Papa Eftim’in Ulusal Mücadele’ye olan yardımlarını düzgün pahalandırmak gerektiği üzerinde duran Ümit Doğan, Karadeniz bölgesinde yaşanan Pontus isyanının doğurduğu makûs sonuçları hatırlamakta yarar olacağını da ekledi. “Yüzyıllardır Osmanlı İmparatorluğu’na sadık kalarak yaşamış bu insanların isyan etme sebebi, bölgelerinde yaşayan ve onları Fener Patrikhanesi’nin oyunlarına karşı uyaracak bir Papa Eftim’in olmayışıdır” sözlerini kullanan Doğan, Papa Eftim’in gayretinden vazgeçmeyen bir dava adamı olduğuna dikkat çekti. Ümit Doğan Papa Eftim için, “Papa Eftim Atatürk prensip ve ihtilallerinden asla taviz vermemiş, bu nedenle hakkında davalar açılmış, dindaşları tarafından ihanetle suçlanmış büyük bir dava adamı” yorumunu yaptı.
