Müjde Işıl – Geçen hafta sona eren 59. Antalya Altın Portakal Sinema Festivali’nde heyet şu tarifi yaparak En Uygun Belgesel Ödülü’nü açıkladı: “Unutulmuş kayıp bir sesin günümüz sanatkarlarının ortasında yankısını ararken, bir ahenk içinde bayanlar vardır diyen, izleyenlere güç ve umut veren bir sinema.” O sinema; direktörlüğünü Berna Gençalp’in, yapımcılığını Berat Birinci, Yonca Ertürk ve Berna Gençalp’in yaptığı “Kim Mihri”ydi. Birinci bayan ressamlarımızdan Mihri Müşfik’in ömrü, sanatı, atıldığı seyahatler bugün bile çok cesurca. Tevfik Fikret’in vefatının akabinde yüzünün maskını alan da o; Atatürk’ün, Roosevelt’in, Edison’un portresini yapan da… Ressam Mihri hâlâ keşfedilmeyi bekliyor. “Kim Mihri” belgeseli onunla tanışmak için kıymetli bir fırsat. Sinemanın ve Mihri’nin kıssasını Berna Gençalp’ten dinledik.
Ressam Mihri ile ne vakit tanıştınız?
Ben aslında daima bayan kıssalarının peşindeydim. 2012-2013 yıllarında İstanbul Modern’de katıldığım, Sanat Tarihçisi Burcu Pelvanoğlu’nun verdiği Türk fotoğraf sanatı tarihi derslerinde Mihri’den haberim oldu. Mihri 19. YY’ın son çeyreğinde İstanbul’da doğuyor; ekonomik, toplumsal ve politik çalkantıların tepe yaptığı yıllarda profesyonel bir ressam olarak İstanbul, Roma, Paris, New York üzere kozmopolit kentlerde yaşıyor ve çalışıyor. Batı’dan Doğu’ya seyahat eden seyyah, sanatçı, tüccar, asker, diplomat erkekleri biliriz de Doğu’dan Batı’ya giden bayan ve ressam pek bilmeyiz. Mihri’nin kıssasında her şey aykırı yüz. Bu çok hoşuma gitti. Zira bu durum tüm bildiklerimizi sorgulatıyor.
Neden kurmaca değil de belgesel?
Benim formasyonum sinema, ‘90’lı ve 2000’li yılların başında lisans ve yüksek lisansımı sinema üzerine yaptım. “Çok bayanlı işler” denerek reddedilen uzun metraj kurmaca senaryolar yazıp duruyordum. Alışılageldik kahramanlık kıssaları yazmaya elim varmadığı için benim yazabildiğim cinsten senaryoların çekilme talihi hiç olamayacak üzere gelmeye başlamıştı. Sonra Mihri’nin öyküsü bende büyük bir yazma isteği uyandırdı. Bir sefer daha talihimi denemek istedim. 2016’da Antalya Sinema Forum’da birinci takviyemizi kazandık ve böylelikle proje yola çıkmış oldu. Belgeselin çekimleri sırasında yabancı fotoğraf ajanslarında yepyeni Mihri fotoğrafları olduğunu tespit etmiştik. İnanır mısınız, o tarihe dek bayanın net bir fotoğrafı yoktu. Eski gazete kupürlerinden simasını tam çıkarmak mümkün değildi. Hatta farklı farklı bayanların fotoğrafları çeşitli kaynaklarda Mihri’nin fotoğrafı olarak kullanılıyordu. Bu nedenle de yaptığı bayan portrelerinin hangisi portre hangisi otoportre tartışmalıydı. Tüm bu karışıklığa son vermek için o yabancı ajanslardaki Mihri fotoğraflarını sinemada kullanmak kuraldı. US Embassy Grant sayesinde son anda bu fotoğrafları da sinemaya dahil edebilmeyi başardık. Mihri’nin hayatının kurmacadan evvel belgesel olmasının çok isabetli olduğunu düşünüyorum. Böylelikle epeyce bütünlüklü bir halde, eldeki en aktüel ve objektif bilgilerle, uzmanların anlatımıyla Mihri’yi aktarmak mümkün oldu.
Araştırmalarınız ne kadar sürd
ü?
Son ana kadar sürdü, diyebilirim. İmal sürecinde Mihri’nin Amerika yıllarında yaptığı ve daha evvel kayıt altına alınmamış Rezzan Yalman portresini bulduk ve kimi Eski Türkçe ve İngilizce dokümanlara ulaştım. O sırada Mihri üzerine birinci doktora tezinin Kanada’da yaşayan Sanat Tarihçisi Hasret Gülin Dağoğlu tarafından yazılmakta olduğunu haber aldım. Mihri’nin hayatının en karanlıkta kalmış yıllarına yani Avrupa ve Amerika yıllarına ışık tutan bulguları ile sinemaya dahil oldu. “Kim Mihri” belgeseli Burcu Pelvanoğlu, Mahinur Tuna, Hasret Gülin Dağoğlu, Selin Turan üzere araştırmacıların yer aldığı bir belgesel. Hepsine teşekkür ediyorum.
Mihri’nin kıssası, unutmak yerine hatırlansaydı, bayanların bu türlü örneklerle hayatı nasıl değişirdi bugün?
Arkamız daha sağlam olurdu üzere geliyor bana. Hem bayanlar kendilerine daha inançlı olurdu hem de toplum bayanlara karşı daha az önyargılı olurdu. Önümüz daha açık olurdu.
Animasyon kısımlarında Feride Çetin’i ve Mihri’yi bir ortaya getirme fikri nasıl oluştu?
Yazarken bile animasyon kısımlar olmasını istiyordum. Yazdığım animasyon kısımların birçoklarını belgesele taşıdım. Animasyon direktörümüz Berat Birinci ile pek çok farklı teknikte denemeler yaptıktan sonra rotoskopi, 2D ve 3D ile karışık bir teknik kullanmanın en doğrusu olduğunu düşündüm. Böylelikle Mihri’nin portrelerindeki gerçekçi göz sözlerini gerçek çekim yaptığımız oyuncudan alıp gerisini hür çizim olarak tamamlayabilecektik. Yapımcılarımızdan Yonca Ertürk, Feride Çetin’i önerdi. Ve sonuç olağanüstü oldu. Feride, Mihri’ye çok yakıştı. Animasyon kısımları, Eleni Lomvardou imzalı müziklerle bir arada sinemanın en özgün yanlarından birini oluşturuyor.
Feride Çetin: “O yaptıysa biz de yaparız!”
“Kim Mihri” projesinden “Put Şeylere” sinemasının setinde üretimci Yonca Ertürk ile sohbet ederken haberdar oldum. Daha önce Selim İleri’nin onun hakkında yazdığı oyun ve makaleleri okumuştum. Bayan Yapıtları Kütüphanesi’ne gidip hakkında araştırma yapmış ve fotoğraflarının kopyalarını çalışma masamın üzerine yerleştirmiştim. Yonca bu projeden bahsedince, kesinlikle içinde olmak istediğimi söyledim. Beni dahil ettikleri için minnettarım. Mihri, bu sinemaya katılan herkesi dönüştürdü. Ben Özal jenerasyonunun utangaç üyelerinden biriyim. “Çok hayal kurma, bol yara alırsın” dediler bana. Yeri geldiğinde küstah ve kararlı olmayı öğretmediler. Mihri’nin dünyanın dört köşesine gidip her seferinde sıfırdan meslek inşa etmesi ilham verici. İstanbul işgal altındayken parklarda kızları fotoğraf çizmeye çıkarmış, çıplak modelle çizim çalışmaları yapmalarını sağlamış bir öncü. Artık “Bu kurallarda bu memlekette bir şey yapılmaz” diye şikayet edene Mihri’yi örnek veriyorum. O yaptıysa biz de yaparız!
